زمان تقریبی مطالعه: 10 دقیقه
 

تهجد محمد (قرآن)





یکی از فضایل پیامبر اسلام صلی‌الله‌علیه‌وآله، تهجد و شب‌زنده‌داری ایشان بود. در این مقاله ایات مرتبط با تهجد حضرت محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله معرفی می‌شوند.


۱ - آگاهی خداوند به تهجد پیامبر



تهجد و شب زنده‌داری پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، مورد توجه و آگاهی خداوند:
إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى‌ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ‌ ....پروردگارت می‌داند که تو و گروهی از آنها که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا می‌خیزند؛ خداوند شب و روز را اندازه گیری می‌کند؛ او می‌داند که شما نمی‌توانید مقدار آن را (به دقت) اندازه گیری کنید (برای عبادت کردن)، پس شما را بخشید؛ اکنون آنچه برای شما میسر است قرآن بخوانید او می‌داند بزودی گروهی از شما بیمار می‌شوند، و گروهی دیگر برای به دست آوردن فضل الهی (و کسب روزی) به سفر می‌روند، و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می‌کنند (و از تلاوت قرآن بازمی مانند)، پس به اندازه‌ای که برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا «قرض الحسنه» دهید (در راه او انفاق نمایید) و (بدانید) آنچه را از کارهای نیک برای خود از پیش می‌فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت؛ و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است!

۲ - توصیه خداوند به تهجد



بيدار شدن از خواب در دل شب، براى تهجّد و قرائت قرآن، توصيه خدا به محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله:
يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ‌ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ‌ تَرْتِيلًا.

۳ - آثار تهجّد پیامبر




۳.۱ - آمادگى دريافت وحى‌


دستور خداوند به پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله براى تهجد و قيام در شب، به منظور مهيّا شدن، جهت دریافت وحی:
قُمِ اللَّيْلَ‌ ... إِنَّا سَنُلْقِي عَلَيْكَ قَوْلًا ثَقِيلًا. مقصود از «قولًا ثقيلًا» وحى است.

۳.۲ - تمجيد خدا


تمجيد خداوند از پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، به دليل بيدارى و اقامه نماز شب، در بخشى از شب:
الَّذِي يَراكَ حِينَ تَقُومُ‌ وَ تَقَلُّبَكَ فِي السَّاجِدِينَ. همان کسی که تو را به هنگامی که (برای عبادت) برمی‌خیزی می‌بیند و (نیز) حرکت تو را در میان سجده‌کنندگان!. منظور از «حين تقوم» قيام پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله در شب، براى اقامه نماز شب است.

۳.۳ - حضور قلب‌


تهجّد و شب‌زنده‌دارى محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، مايه زدودن اشتغالات دنيايى و ازدياد صفای قلب وى:
إِنَّ ناشِئَةَ اللَّيْلِ هِيَ أَشَدُّ وَطْئاً وَ أَقْوَمُ قِيلًا . مقصود از «ناشئة اللّيل» بنا بر روايتى نماز شب است واز مجموع «أشدّ وطئاً و أقوم قيلًا» استفاده مى‌شود كه شب، فرصتى مناسب براى انقطاع از اشتغالات دنيايى است كه باعث پريشانى قلب مى‌شود و نيز توجّه به خدا است كه موجب حضور قلب مى‌شود.

۳.۴ - مقام شفاعت‌


تهجّد و شب‌زنده‌دارى محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، عاملى براى نيل آن حضرت به مقام شفاعت:
۱. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ ... عَسى‌ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ‌ مَقاماً مَحْمُوداً. و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد! . مراد از «مقام محمود» مقام شفاعت است.
۲. ... وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ‌ ... لَعَلَّكَ تَرْضى‌.پس در برابر آنچه می‌گویند، صبر کن! و پیش از طلوع آفتاب، و قبل از غروب آن؛ تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور؛ و همچنین (برخی) از ساعات شب و اطراف روز (پروردگارت را) تسبیح گوی؛ باشد که (از الطاف الهی) خشنود شوی! جمله «لعلّك ترضى‌»، به شفاعت تفسير شده است.

۴ - آداب تهجّد پیامبر




۴.۱ - استغفار


تهجّد و شب‌زنده‌دارى محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله، همراه با استغفار به درگاه ربوبى:
إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى‌ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ‌ ... وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ. پروردگارت می‌داند که تو و گروهی از آنها که با تو هستند نزدیک دو سوم از شب یا نصف یا ثلث آن را به پا می‌خیزند؛ خداوند شب و روز را اندازه گیری می‌کند؛ او می‌داند که شما نمی‌توانید مقدار آن را (به دقت) اندازه گیری کنید (برای عبادت کردن)، پس شما را بخشید؛ اکنون آنچه برای شما میسر است قرآن بخوانید او می‌داند بزودی گروهی از شما بیمار می‌شوند، و گروهی دیگر برای به دست آوردن فضل الهیکسب روزی) به سفر می‌روند، و گروهی دیگر در راه خدا جهاد می‌کنند (و از تلاوت قرآن بازمی مانند)، پس به اندازه‌ای که برای شما ممکن است از آن تلاوت کنید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خدا «قرض الحسنه» دهید (در راه او انفاق نمایید) و (بدانید) آنچه را از کارهای نیک برای خود از پیش می‌فرستید نزد خدا به بهترین وجه و بزرگترین پاداش خواهید یافت؛ و از خدا آمرزش بطلبید که خداوند آمرزنده و مهربان است!

۴.۲ - تسبيح‌


تهجّد و نماز شب پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، همراه با تسبیح و تنزیه خدا:
۱. ... وَ مِنْ آناءِ اللَّيْلِ فَسَبِّحْ وَ أَطْرافَ النَّهارِ لَعَلَّكَ تَرْضى‌.پس در برابر آنچه می‌گویند، صبر کن! و پیش از طلوع آفتاب، و قبل از غروب آن؛ تسبیح و حمد پروردگارت را بجا آور؛ و همچنین (برخی) از ساعات شب و اطراف روز (پروردگارت را) تسبیح گوی؛ باشد که (از الطاف الهی) خشنود شوی!
۲. إِنَّما يُؤْمِنُ بِآياتِنَا الَّذِينَ إِذا ذُكِّرُوا بِها خَرُّوا سُجَّداً وَ سَبَّحُوا بِحَمْدِ رَبِّهِمْ وَ هُمْ لا يَسْتَكْبِرُونَ‌ تَتَجافى‌ جُنُوبُهُمْ عَنِ الْمَضاجِعِ يَدْعُونَ رَبَّهُمْ خَوْفاً وَ طَمَعاً ....
۳. ... وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ‌ وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ. مقصود از «ادبار السّجود» يك ركعت وتر است در آخرشب.
۴. ... وَ سَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ حِينَ تَقُومُ‌ وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ. گفته شده: مقصود از «و من اللّيل فسبّحه» نماز شب است.
[۲۷] كشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۴۲.

۵. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا. و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی!. منظور از «و سبّحه» نماز شب است.

۴.۳ - تلاوت قرآن‌


پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، موظّف به تهجّد و شب‌زنده‌دارى، همراه با تلاوت قرآن:
قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنى‌ مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَ نِصْفَهُ وَ ثُلُثَهُ‌ ... فَاقْرَؤُا ما تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ‌ ....

۴.۴ - دعا


پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، موظّف به تهجّد در دل شب، همراه با دعا و نیایش به درگاه الهى:
وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ‌ ... وَ قُلْ رَبِّ أَدْخِلْنِي مُدْخَلَ صِدْقٍ وَ أَخْرِجْنِي مُخْرَجَ صِدْقٍ وَ اجْعَلْ لِي مِنْ لَدُنْكَ سُلْطاناً نَصِيراً. و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد! و بگو: «پروردگارا! مرا (در هر کار،) با صداقت وارد کن، و با صداقت خارج ساز! و از سوی خود، حجتی یاری کننده برایم قرار ده!»

۴.۵ - ذكر خدا


تهجّد پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله همراه با ياد و ذکر خدا، از توصيه‌هاى خداوند:
قُمِ اللَّيْلَ‌ ... وَ اذْكُرِ اسْمَ رَبِّكَ‌ ....

۵ - احكام تهجّد پیامبر



وجوب تهجّد و نماز شب بر پيامبر صلی‌الله‌علیه‌وآله، افزون بر واجبات ديگر:
۱. وَ أَقِمِ الصَّلاةَ طَرَفَيِ النَّهارِ وَ زُلَفاً مِنَ اللَّيْلِ‌ ... مقصود از «زلفاً من الّيل» تهجّد است كه بر رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌وآله واجب بوده است.
۲. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَتَهَجَّدْ بِهِ نافِلَةً لَكَ عَسى‌ أَنْ يَبْعَثَكَ رَبُّكَ مَقاماً مَحْمُوداً. و پاسی از شب را (از خواب برخیز، و) قرآن (و نماز) بخوان! این یک وظیفه اضافی برای توست؛ امید است پروردگارت تو را به مقامی در خور ستایش برانگیزد!
۳. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ أَدْبارَ السُّجُودِ. و در بخشی از شب او را تسبیح کن، و بعد از سجده‌ها!
۴. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَسَبِّحْهُ وَ إِدْبارَ النُّجُومِ. (همچنین) به هنگام شب او را تسبیح کن و به هنگام پشت کردن ستارگان (و طلوع صبح)!
۵. يا أَيُّهَا الْمُزَّمِّلُ‌ قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا.
۶. وَ مِنَ اللَّيْلِ فَاسْجُدْ لَهُ وَ سَبِّحْهُ لَيْلًا طَوِيلًا. و در شبانگاه برای او سجده کن، و مقداری طولانی از شب، او را تسبیح گوی!

۶ - زمان تهجّد پیامبر



به پا داشتن نيمى از شب يا كمتر يا بيشتر از آن، براى تهجّد و عبادت، سفارش خدا به محمّد صلی‌الله‌علیه‌وآله:
قُمِ اللَّيْلَ إِلَّا قَلِيلًا نِصْفَهُ أَوِ انْقُصْ مِنْهُ قَلِيلًا أَوْ زِدْ عَلَيْهِ وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِيلًا.

۷ - پانویس


 
۱. مزمّل/سوره۷۳، آیه۲۰.    
۲. مزمّل/سوره۷۳، آیات۱-۴.    
۳. مزمّل/سوره۷۳، آیه۲.    
۴. مزمّل/سوره۷۳، آیه۵.    
۵. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۵۷۰.    
۶. شعراء/سوره۲۶، آیه۲۱۸.    
۷. شعراء/سوره۲۶، آیه۲۱۹.    
۸. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۷، ص ۳۲۳.    
۹. حقی، اسماعیل، روح البیان، ج ۶، ص ۳۱۳.    
۱۰. مزمّل/سوره۷۳، آیه۶.    
۱۱. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۱۰، ص ۵۷۰.    
۱۲. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج ۴، ص ۶۳۹.    
۱۳. اسراء/سوره۱۷، آیه۷۹.    
۱۴. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۶، ص ۶۷۱.    
۱۵. زمخشری، محمود بن عمر، الکشاف، ج ۲، ص ۶۸۷.    
۱۶. طه/سوره۲۰، آیه۱۳۰.    
۱۷. طبرسی، فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، ج ۷، ص ۵۸.    
۱۸. مزمّل/سوره۷۳، آیه۲۰.    
۱۹. طه/سوره۲۰، آیه۱۳۰.    
۲۰. سجده/سوره۳۲، آیه۱۵.    
۲۱. سجده/سوره۳۲، آیه۱۶.    
۲۲. ق/سوره۵۰، آیه۳۹.    
۲۳. ق/سوره۵۰، آیه۴۰.    
۲۴. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۸، ص ۳۶۰.    
۲۵. طور/سوره۵۲، آیه۴۸.    
۲۶. طور/سوره۵۲، آیه۴۹.    
۲۷. كشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۴۲.
۲۸. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۱۹، ص ۲۴.    
۲۹. انسان/سوره۷۶، آیه۲۶.    
۳۰. طباطبایی، محمدحسین، المیزان فی تفسیر القرآن، ج ۲۰، ص ۱۴۱.    
۳۱. مزمّل/سوره۷۳، آیه۲.    
۳۲. مزمّل/سوره۷۳، آیه۴.    
۳۳. مزمّل/سوره۷۳، آیه۲۰.    
۳۴. اسراء/سوره۱۷، آیه۷۹.    
۳۵. اسراء/سوره۱۷، آیه۸۰.    
۳۶. مزمّل/سوره۷۳، آیه۲.    
۳۷. مزمّل/سوره۷۳، آیه۸.    
۳۸. هود/سوره۱۱، آیه۱۱۴.    
۳۹. آلوسی، شهاب الدین، روح المعانی، ج ۶، ص ۳۵۰.    
۴۰. اسراء/سوره۱۷، آیه۷۹.    
۴۱. ق/سوره۵۰، آیه۴۰.    
۴۲. طور/سوره۵۲، آیه۴۹.    
۴۳. مزمّل/سوره۷۳، آیه۱.    
۴۴. مزمّل/سوره۷۳، آیه۲.    
۴۵. انسان/سوره۷۶، آیه۲۶.    
۴۶. مزمّل/سوره۷۳، آیات۲-۴.    


۸ - منبع



مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن، ج۹،ص۳۱۳، برگرفته از مقاله «تهجد محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله».    
مرکز فرهنگ و معارف قرآن، فرهنگ قرآن،، ج۲۶، ص۲۰۳، برگرفته از مقاله «تهجد محمد صلی‌الله‌علیه‌وآله».    






آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.